W kwietniu obchodzony jest Światowy Dzień Świadomości Autyzmu. Jest to temat bardzo mi bliski – na co dzień pracuję z dziećmi w spektrum autyzmu i obserwuję, jak radzą sobie w otaczającym ich neurotypowym świecie. Dzisiaj przyjrzymy się temu tematowi z innej strony. Chciałabym przybliżyć postać Lilo z filmu Disneya “Lilo i Stitch” (2002). W filmie nigdy nie usłyszeliśmy, że Lilo została zdiagnozowana. Jednak wielu fanów dostrzega, że zachowania bohaterki są charakterystyczne dla spektrum autyzmu.
Kim jest Lilo? Jest dziewczynką, która mieszka na Hawajach. Rodzice bohaterki zginęli w wypadku samochodowym, dlatego dziewczynka jest wychowywana przez swoją starszą siostrę, Nani. Sytuacja rodzinna dziewczyn jest naprawdę trudna i złożona. Śmierć rodziców jest bardzo świeżym wydarzeniem. Nani jest dopiero wkraczającą w dorosłość kobietą. Nie tylko zajmuje się utrzymaniem rodziny, ale też musi zmagać się z opieką społeczną, która bacznie obserwuje poczynania dwóch sióstr. Tytułowa bohaterka nie ułatwia Nani zadania – dziewczyny często się kłócą, a zachowania Lilo nie raz są powodem kłopotów.
Czym jest spektrum autyzmu?
Spektrum autyzmu jest jednostką, która pojawia się klasyfikacji chorób ICD-11. Zastępuje znany nam do tej pory autyzm i Zespół Aspergera. Jest to zbiór cech neurorozwojowych, do których zaliczamy:
- trudności w utrzymywaniu i inicjowaniu wzajemnych interakcji społecznych i komunikacji,
- ograniczone, powtarzalne, nieelastyczne wzorce zachowań, zainteresowań lub czynności,
- zachowania, zainteresowania i czynności są nietypowe lub nadmierne dla wieku osoby oraz kontekstu społecznego.
Pierwsze charakterystyczne zachowania i cechy można zauważyć już we wczesnym dzieciństwie, jednak w pełni mogą się ujawnić dopiero w momencie, kiedy wymagania społeczne przekroczą możliwości osoby w spektrum. Przejawiają się one w każdym obszarze funkcjonowania jednostki – sferze rodzinnej, społecznej, edukacyjnej i zawodowej – chociaż mogą one być podatne na kontekst sytuacji. Osoby w spektrum autyzmu często prezentują niezrozumienie lub niewłaściwe reakcje na komunikaty społeczne. Ponadto, mogą mieć trudność w prawidłowym łączeniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych, a komunikacja niewerbalna może być u osób w spektrum uboższa. Zachowania osoby neuroatypowej nie zawsze są odpowiednio dopasowane do kontekstu i sytuacji. Spektrum autyzmu charakteryzuje się także zmniejszoną zdolnością do wyobrażania sobie stanów emocjonalnych i postaw innych osób. Sztywność i powtarzalność zachowań przekłada się na trudność w akceptacji zmian, nawet najdrobniejszych. Osoby w spektrum autyzmu także skrupulatnie trzymają się wyznaczonych zasad i procedur (np. stałe pory posiłków). Wzorce zachowań mogą także być zrytualizowane – jakaś czynność zawsze przebiega w ten sam sposób. Może występować także nadwrażliwość lub niewrażliwość na różne bodźce (np. słuchowe, dotykowe) lub powtarzające się, stereotypowe ruchy. Jedną z bardziej charakterystycznych i znanych cech osób w spektrum są również specyficzne zainteresowania.
Mimo obecności spektrum autyzmu w klasyfikacji chorób, nie nazywamy tej jednostki chorobą. Nie leczymy osób neuroatypowych ze spektrum autyzmu – pomagamy im tylko w lepszym funkcjonowaniu w otaczającym ich świecie. Tłumaczymy trudności jakie mogą przeżywać, próbując funkcjonować wśród osób neurotypowych. Dajemy narzędzia i metody radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pozwalamy być osobie w spektrum sobą i po prostu akceptujemy dzielące nas różnice. Naszym zadaniem – bliskich, specjalistów – jest zrozumienie ludzi neuroatypowych, żeby potrafić lepiej ich wspierać w codziennych trudnościach.
Zachowania Lilo w filmie oraz jej relacja ze Stitchem
W filmie już na samym początku jest pokazane, że dziewczynka ma trudność w nawiązywaniu relacji społecznych. Jednym z hobby Lilo jest taniec hula. Uczęszcza na zajęcia wraz z grupą rówieśniczek. Jej próby komunikacji i stworzenia relacji z nimi często są postrzegane negatywnie przez inne dziewczynki. Postrzegają Lilo jako dziwaczkę – bawi się innymi lalkami, ma nietypowe aktywności, a także często zakłóca przebieg zajęć. Również w kontakcie z dorosłymi możemy zauważyć, że zachowania Lilo są nietypowe – podczas odwiedzin pracownika opieki społecznej zadaje pytania nie pasujące do sytuacji. Jej zachowania są także impulsywne, często nie radzi sobie w adekwatny sposób z emocjami – na przykład agresją bądź krzykiem. Często emocje, jakie możemy wyczytać na jej twarzy nie pasują do wypowiadanych przez nią słów. Możemy to zauważyć podczas pierwszej rozmowy z panem Bąblem. W tej samej scenie widoczna jest nieumiejętność komunikowania potrzeb przez bohaterkę. Na pytania siostry odpowiada krzykiem jedno słowo Nie!, nie mówi co czuje i czego potrzebuje w tej chwili.
Podczas seansu możemy też dostrzec, że Lilo ma pewne rytuały oraz rutyny – na przykład w czwartki karmi Pandzię (rybę) kanapką z masłem orzechowym. Przez to właśnie spóźnia się na zajęcia hula na początku filmu. Pokazuje to, jak silna jest w niej potrzeba wykonania określonej czynności w konkretny dzień. Możemy także dostrzec jej specjalne zainteresowania – w tym przypadku jest to ewidentnie Elvis Presley. Możemy zauważyć, że jej wiedza dotycząca piosenkarza jest bardzo dokładna i dogłębna. Jest to także bardzo nietypowe jak na dziewczynkę żyjącą w XXI wieku. Oprócz tego robi zdjęcia turystom na plaży.
Relacja, jaką Lilo tworzy ze Stitchem, także pokazuje pewne zachowania charakterystyczne dla osób w spektrum autyzmu. Pokazuje, jak bardzo kocha zwierzęta. Osoby w spektrum autyzmu potrafią mieć wyjątkowe relacje ze zwierzętami, które mogą mieć pozytywny wpływ na ich funkcjonowanie. Lilo bardzo szybko tworzy silną więź ze Stitchem, co pokazuje silne przywiązanie dziewczynki do obiektu. Może nam się także zdawać, że Lilo nie dostrzega zagrożenia, jakie Stitch dla niej stanowi. Gdy wszyscy wokół się go boją i starają się go unikać, ona usilnie próbuje nawiązać z nim przyjacielską relację.
Czy Lilo ma spektrum autyzmu?
Opisane zachowania są charakterystyczne dla osób w spektrum autyzmu. Możemy więc podejrzewać, że tak – Lilo ma spektrum autyzmu. “Lilo i Stitch” pokazują, że osoby w spektrum również chcą nawiązywać relacje społeczne. Zachęcam do powtórzenia sobie tej animacji niezależnie od wieku. Można być nie tylko uważnym na zachowania Lilo, ale także na inne ciekawe aspekty – relacja sióstr oraz ich sytuacja rodzinna, trudna sytuacja Nani, próba znalezienia przyjaźni, a także na rozważania dotyczące dobra i zła na podstawie postaci Stitcha. Jeżeli znasz angielski, to zachęcam do zapoznania się z filmem w serwisie YouTube na kanale Cinema Theraphy, gdzie terapeuta oraz filmowiec omawiają animację. Istnieje także możliwość automatycznego przetłumaczenia napisów z języka angielskiego na polski.
Jesteś osobą w spektrum autyzmu? Być może ktoś z Twoich bliskich jest w spektrum autyzmu? Jeżeli chcesz porozmawiać o swoich codziennych trudnościach i szukasz psychologa w Gliwicach, to zapraszamy w celu umówienia się na konsultację psychologiczną.
Bibliografia
Aurelia Under the Radar, (2022). Lilo and Stitch and Autistic Childhood. Pobrano z: aureliaundertheradar.wordpress.com
Mintz, E., (2020). How Lilo and Stitch has become part of autistic culture. Pobrano z: cripplemedia.com
Polskiautyzm.pl, (2020). Objawy autyzmu – u dzieci, młodzieży i dorosłych. Czy to jest autyzm? Pobrano z: polskiautyzm.pl
Autyzm w Poznaniu, (2019). Autyzm i ZA. Pobrano z: poznanautyzm.pl
ICD-11, (2023). 6A02 Autism spectrum disorder. Pobrano z: icd.who.int
psycholog gliwice, autyzm, psycholog, spektrum autyzmu
